خاندان دولتشاهیخاندان دولتشاهی از نوادگان محمدعلی میرزا و منسوب به او هستند. محمدعلی‌میرزا متخلص به دولت و ملقب به دولتشاه پسر بزرگ فتحعلی‌شاه قاجار از زن گرجی او که که در سال۱۲۰۳ (ه. ق) متولد و در سال ۱۲۳۷ (ه. ق) در ۳۴ سالگی در راه بغداد که برای تسخیر آن حرکت کرده بود به مرض وبا درگذشت. ۱ - زندگی‌نامه محمدعلی میرزاوی از شاهزاده‌های بنام ایرانی دوران قاجار و سر سلسله خاندان دولتشاهی ایران می‌باشد. وی در قصبهٔ نوا در مازندران به دنیا آمد. پدرش فتحعلی شاه قاجار و مادرش زیباچهر خانم، سی و سومین همسر وی، از اهالی گرجستان بود. دولتشاه اولین پسر فتحعلی‌شاه قاجار و هفت ماه از عباس میرزا نایب السلطنه بزرگ‌تر بود ولی چون مادرش از ایل قاجار نبود، نمی‌توانست جانشین شاه باشد. وی جزء پسران با کفایت فتحعلی‌شاه بود. [۱]
مستوفی، عبدالله، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه یا شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۸، تهران، زوار، ۱۳۷۱، چاپ سوم.
در ۹ سالگی به حکومت فارس رسید و مدتی بعد به حکومت قزوین انتخاب شد. در دفع فتنه نادر همراه پدرش فتحعلی‌شاه بود. در ۱۹ سالگی به حکومت خوزستان(بخش شمالی خوزستان شامل شوشتر، دزفول و هویزه)، [۲]
مقصودی، مجتبی، قومیتها و نقش آنان در تحولات سیاسی سلطنت محمدرضاشاه، ص۹۷، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲، چاپ اول.
لرستان و کرمانشاه منصوب شد. در نبرد با عثمانی‌ها آنان را شکست داد که منجر به عقد معاهده صلح ارزنة الروم گردید. چندی بعد دوباره در جنگ با عثمانی‌ها راهی شد و فاتح گردید و سرانجام در راه فتح بغداد فوت کرد و در کرمانشاه مدفون گردید. [۳]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴، ج۳، ص۴۳۰_ ۴۳۱، تهران، زوار، ۱۳۵۷، چاپ سوم.
در زمان فتحعلی‌شاه فرانسه و انگلیس برای حضور در ایران با یکدیگر رقابت داشتند. در هر دوره یکی از آن‌ها در ایران حضور داشت و دیگری خارج می‌شد. پس از رفتن انگلیسی‌ها عده‌ای از افسران فرانسوی برای تعلیم کردهای حوزه حکومتی محمدعلی‌میرزا دولتشاه به کرمانشاه آمدند ولی عملیات و آموزش این افسران نیز قرین موفقیت نشد و پس از مرگ دولتشاه از ایران به هند رفتند. [۴]
راعی گلّوجه، سجاد، قاجاریه، انگلستان و قراردادهای استعماری، ص۱۹۶ـ۱۹۷، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۱.۱ - فرزندان دولتشاهدولتشاه ده پسر و چهارده دختر داشت، پسران وی به ترتیب عبارتند از: محمد حسین میرزا حشمت الدوله، طهماسب میرزا موید الدوله، نصرالله میرزا والی، اسدالله میرزا، فتح الله میرزا، امام قلی میرزا عماد الدوله، نور الله میرزا، جهانگیر میرزا، محمد رحیم میرزا و ابوالحسن میرزا. ۲ - افراد مشهور خاندانبرخی از افراد مشهور خاندان دولتشاهی عبارتند از: ملک ایرج میرزا دولتشاهی، غلامعلی دولتشاهی، حسنعلی دولتشاهی، محمدعلی دولتشاهی، ابوالفتح دولتشاهی، مهرانگیز دولتشاهی. ۲.۱ - ملک ایرج میرزا دولتشاهیملک ایرج میرزا فرزند امامقلی عمادالدوله، فرزند محمدعلی میرزای دولتشاه فرزند فتحعلی‌شاه قاجار در ۱۲۵۲ تولد یافت. تحصیلات خود را در رشته‌های ادبیات فارسی و عربی در حدود سطح انجام داد. مدت‌های زیادی در حسن خط کوشش بسیار نمود به طوریکه از خوش‌نویسان معروف زمان گردید. وی توارثاً از مالکین عمده و بزرگ کرمانشاه و ولایات ثلاث بود و در عمران و آبادی دهات خود کوشش بسیار می‌نمود. دولتشاهی علاوه بر ملکداری چند بار به حکومت‌های مختلف منصوب شد. چندی حکمران بروجرد و خرم‌آباد بود و زمانی هم بر همدان حکومت داشت. در ادوار هفتم و هشتم از کرمانشاه به وکالت انتخاب گردید. در ۱۳۲۸ درگذشت. [۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۲، ص۶۸۴، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۲.۲ - غلامعلی دولتشاهیغلامعلی معروف به مجلل‌الدوله فرزند سلطان ابراهیم میرزای مشکوه‌الدوله در ۱۲۵۶ در کرمانشاه تولد یافت. تحصیلات خود را تا حدود سطح در موطن خویش انجام داد و برای ادامه تحصیلات به فرانسه اعزام شد. پس از مراجعت به ایران، نایب‌الحکومه چند شهر شد و چندی هم در مناطق مختلف حکومت داشت. در ۲۵ شعبان ۱۳۲۷ (ه. ق) و در زمان محمدعلی‌شاه طی تلگرافی از تهران وی مسئول دفاتر و کلیه محاسبات «جشن نصرت ملی» در کرمانشاه شد. [۶]
افشار، ایرج، خاطرات و اسناد ظهیرالدوله، ص۴۴۳، تهران، فرانکلین، ۱۳۵۱، چاپ اول.
در ۱۳۰۱ رضاخان سردارسپه با دختر وی ازدواج نمود و طبعاً وی از قاجاریه روی برگرداند و از طرفداران سردارسپه شد. پس از استقرار رضاخان به تخت سلطنت و تشکیل دربار، مجلل‌الدوله به ریاست تشریفات دربار پهلوی تعیین گردید و در ردیف رؤسای درجه اول دربار شد. تا این‌که در سال ۱۳۱۱ در ۵۵ سالگی به بیماری سکته قلبی درگذشت. [۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۶۸۳.
وی از قماربازان معروف بود و طبق گفته مخبرالسلطنه در همان شبی که به بیماری سکته درگذشت، وکیل‌الملک دیبا رییس حسابداری دربار و دوست نزدیک تیمورتاش مبلغ ۲۵ هزارتومان از او برده بود. رضاشاه پس از اطلاع از ماجرا ذستور داد که دیبا مبلغ مزبور را به وراث وی برگرداند و پس از مدت کوتاهی از دربار اخراج و به زندان افتاد. [۸]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۶۸۳.
عصمت‌الملوک دولتشاهی دختر مجلل‌الدوله (نواده فتحعلی‌شاه قاجار [۹]
یاران امام به روایت اسناد ساواک شهید آیت آلله صدوقی، ص۸۳، تهران، مرکز بررسی اسناد تلاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۷، چاپ اول.
و همسر رضاخان بود که رضاخان از او ۵ فرزند داشت. [۱۰]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۷۴، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳، چاپ ششم.
عصمت نیز مانند سایر اعضای خاندان پهلوی در فساد و از جمله قاچاق کالا و مواد مخدر دست داشت. [۱۱]
بختیاری، شهلا، مفاسد خاندان پهلوی، ص۱۱۴، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴.
۲.۳ - حسنعلی دولتشاهیحسنعلی معروف به معین خلوت، فرزند سلطان ابراهیم میرزای مشکوه‌الدوله. در ۱۲۵۹ در کرمانشاه تولد یافت. تحصیلات خود را در حدود معمول زمان انجام داد و به ملکداری پرداخت و در اطراف گلپایگان برای خود املاک زیادی تهیه کرد و از مالکین بزرگ منطقه شد. برای حفظ املاک و دارایی خود کاندیدای مجلس شورای ملی شد و از گلپایگان به وکالت مجلس انتخاب گردید. مجموعاً هفت دوره نماینده مجلس شورای ملی بود. از دوره چهاردهم جای خود را به دکتر عبدالله معظمی داد. [۱۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۶۸۲.
۲.۴ - محمدعلی دولتشاهیفرزند ابراهیم مشکوه‌الدوله، از نواده‌های دولتشاه فرزند بزرگ فتحعلی‌شاه است. در سال ۱۲۶۳ در کرمانشاه تولد یافت. تحصیلات خود را در کرمانشاه انجام داد. زبان انگلیسی و فرانسه را فراگرفت و قدری نیز ریاضیات جدید آموخت. چندی در سازمان‌های دولتی اشتغال داشت تا این‌که در دوره ششم به نمایندگی مجلس برگزیده شد. در ادوار هفتم و هشتم نیز نماینده مجلس شورای ملی از کرمانشاه بود. در سال ۱۳۱۰ در دربار رضاشاه به جای مجلل‌الدوله پدرزن رضاشاه، رییس تشریفات داخلی شد. دو سال در آن سمت برقرار بود. [۱۳]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۶۸۳.
در ۲۰ شهریور ۱۳۱۲ در کابینه فروغی به وزارت پست و تلگراف منصوب و معرفی شد. [۱۴]
هدایت، مهدیقلی (مخبرالسلطنه)، خاطرات و خطرات، ص۴۰۳.
وی به علت قرابت سببی با شاه به مقامات وکالت و استانداری و وزارت رسید. سرانجام هنگامی‌که وزیر پست و تلگراف بود در ۵۰ سالگی بر اثر سکته قلبی درگذشت. [۱۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۶۸۳.
محمدعلی دولتشاهی از متعینین کرمانشاه بود که در گذشته سمت وکالت مجلس را داشته است. وی از منسوبان یکی از همسران شاه (عصمت الملوک همسر چهارم رضاشاه) بود. [۱۶]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ص۴۳۱، تهران، جاویدان، ۱۳۷۴، چاپ دوم.
نام او در لیست نمایندگان مجلس مؤسسان که باید اعتبارنامه‌هایشان در کمیسیون رسیدگی به اعتبارنامه رسیدگی شود به چشم می‌خورد. [۱۷]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله، ج۳، ص۵۷۳، تهران، علمی، ۱۳۷۰، چاپ سوم.
در شهریور ۱۳۱۲ که فروغی به جای مهدیقلی هدایت زمام نخست وزیری را به دست گرفت، محمدعلی دولتشاهی را به عنوان وزیر پست و تلگراف و تلفن انتخاب کرد. وی جزء وزرایی بود که برای اولین بار مقام وزارت می‌گرفت. [۱۸]
عاقلی، باقر، خاطرا یک نخست وزیر، ص۷۸، تهران، علمی، ۱۳۷۱، چاپ دوم.
در واقع این دومین کابینه دوره نهم قانون‌گذاری به ریاست محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) بود که دولتشاهی مدیر پست و تلگراف و تلفن آن بود. [۱۹]
تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص۶۰، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸، چاپ اول.
محمدعلی دولتشاهی از جمله کسانی بود که بعداً به صف مخالفان مصدق پیوست. [۲۰]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ص۷۲۹.
اسناد مربوط به عملکرد محمدعلی دولتشاهی در سمت وزارت پست و تلگراف و تلفن موجود است. [۲۱]
یزدانی، مرضیه، اسناد پست و تلگراف و تلفن از دوره رضاشاه، ص۶۵_ ۶۶، تهران، اسناد ملی ایران، ۱۳۷۸، چاپ اول.
همسر وی اخترالملوک هدایت (خواهر صادق هدایت) دختر اعتضادالملک (هدایت قلی) هدایت است. [۲۲]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ص۶۸۹.
وی دارای چند فرزند بود. از جمله دو دختر به نام‌های مهرانگیز و مهین. مهین دولتشاهی، همسر مظفر فیروز بوده است که از جمله مشاغل مظفر فیروز می‌توان به وزارت کار در کابینه احمد قوام اشاره کرد. [۲۳]
سمیعی، احمد، سی و هفت سال، ص۸۰، تهران، شباویز، چاپ سوم، ۱۳۶۶.
مهرانگیز دولتشاهی در ۱۳۴۲ از کرمانشاه به نمایندگی مردم به مجلس راه یافت و در سال ۱۳۵۴ به عنوان نخستین سفیر زن ایرانی به دانمارک رفت. [۲۴]
طباطبایی، حسن، حکایت‌هایی از رجال عصر پهلوی، ص۱۰۳، تهران، نشر آبی، ۱۳۸۲، چاپ اول.
۲.۵ - ابوالفتح دولتشاهیابوالفتح فرزند سلطان ابراهیم میرزا مشکوه‌الدوله و از نواده‌های دولتشاه میرزا فرزند فتحعلی‌شاه قاجار در ۱۲۶۵ در کرمانشاه متولد شد. در کنار تحصیل عربی و ریاضی و ادبیات فارسی، زبان فرانسه را نیز فراگرفت. در سلسله پهلوی به علت قرابت سببی مورد توجه قرار گرفت و به مشاغل دولتی دعوت شد. در اوایل سلطنت رضاشاه، حکومت تهران را عهده‌دار شد. سپس به حکومت بوشهر و بعد استانداری فارس رسید. در همین سمت به علت سهل‌انگاری در حوزه استحفاظی خود در زمان رضاشاه از استانداری فارس برکنار شد و به زندان افتاد. وی عموی همسر رضاشاه (عصمت‌الملوک) بود. بعد از شهریور ۱۳۲۰ از زندان آزاد شد. در دوره‌های پانزدهم و شانزدهم وکیل مردم کرمانشاه در مجلس بود. بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نیز در ادوار ۱۸ و ۱۹ وکیل مجلس شورای ملی بود. [۲۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۶۸۱_ ۶۸۲.
وی از جمله نمایندگان مجلس بود که متجاوز از هفتاد سال سن داشتند. [۲۶]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ص۸۴۶.
وی جزء اقلیت مجلس بود که خواستار استیضاح مصدق شده بودند. [۲۷]
سفری، محمدعلی، قلم و سیاست (از استعفای رضا شاه تا سقوط مصدق)، ج۱، ص۵۷۴، تهران، نامک، ۱۳۷۹، چاپ دوم.
در دولت رزم‌آرا و براساس طرح «تصفیه کارمندان دولت»، افراد دولتی را در سه بند الف، ب و ج طبقه‌بندی کردند. ابوالفتح دولتشاهی در بند ج قرار گرفت. بند ج شامل افراد ناشایست بود. [۲۸]
بهنود، مسعود، دولت‌های ایران از اسفند ۱۲۹۹ تا بهمن ۱۳۵۷ از سیدضیاء تا بختیار، ص۳۱۶، تهران، جاویدان، ۱۳۶۹، چاپ سوم، جاویدان.
سرانجام در ۱۳۵۰ درگذشت. وی داماد میرزاهاشم آشتیانی بود.۲.۶ - مهرانگیز دولتشاهیمهرانگیز دولتشاهی فرزند دوم محمدعلی میرزا شکوه الدوله، وزیر اسبق پست و تلگراف و تلفن و مادرش اخترالملوک هدایت (خواهر صادق هدایت) دختر اعتضادالملک (هدایت قلی) هدایت است. وی به سال ۱۲۹۶ (ه. ش) در تهران متولد شد. [۲۹]
حزب ایران نوین به روایت اسناد ساواک، ج۱، ص۱۲۴، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۸۰، چاپ اول.
وی تحصیلات دانشگاهی را در آلمان به انجام رساند. فعالیت‌های اجتماعی را از سال ۱۳۲۵ در سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی و انجمن حمایت زندانیان آغاز کرد. در سال ۱۳۳۴ جمعیت راه نو را تاسیس کرد. مهمترین فعالیت این جمعیت طرح قانون حمایت خانواده است. در سال ۱۳۳۵ کانون خدمات جمعیت را در جنوب تهران تاسیس کرد. از سال ۱۳۳۵ با سازمان‌های زنان در کشورهای مختلف در مجامع بین‌المللی کمیسیون مقام زن، کمیسیون کار و... همکاری کرده است. وی عضو مؤسس حزب ایران نوین و عضو هیئت اجرایی شورای مرکزی آن حزب و مؤسس شعبه حزب در کرمانشاه بود. [۳۰]
بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید، ص۸۰، تهران، ابن سینا، ۱۳۴۷، چاپ اول.
وی سفیرکبیر ایران در دانمارک بود، [۳۱]
پایگاه‌های انقلاب اسلامی، مساجد به روایت اسناد ساواک کتاب اول مسجد جلیلی تهران، ص۶۵، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۸۸، چاپ اول.
و در دوره‌های ۲۱، ۲۲ و ۲۳ از کرمانشاه به نمایندگی رسید و مدت‌ها دبیر شورای عالی جمعیت‌های زنان ایران بود. این شورا در اسفند ۱۳۳۷ به ریاست اشرف پهلوی تشکیل شد و پس از هشت سال فعالیت به دلیل عدم موفقیت منحل شد. [۳۲]
کسری، نیلوفر، زنان ذی نفوذ، ص۱۲۳، تهران، نامک، ۱۳۷۹، چاپ اول.
وی پیرو فرقه ضاله بهاییت بوده است. [۳۳]
زنان دربار به روایت اسناد ساواک فرح پهلوی، ج۱، ص۱۶۹، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۸۸، چاپ دوم.
انتخاب وی در مقام سفیر به عنوان یک کار نمایشی و گشایش راه ورود زنان ایران به عرصه دیپلماسی بود، وگرنه روابط ایران و دانمارک از نظر سیاسی اهمیت چندانی نداشت و امور سفارت ایران در کپنهاگ نیز عملاً به وسیله کادر دایمی سفارت اداره می‌شد. [۳۴]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ص۶۷۱، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، چاپ دوم
سرانجام مهرانگیز دولتشاهی در ۲۹ مهر۱۳۸۷ در پاریس درگذشت.۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان دولتشاهی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۳/۱۸. رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان ها | خاندان های ایرانی | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه | نظامیان عصر پهلوی | نمایندگان مجلس ملی | وزیران عصر پهلوی
|